Discovering the Past
Fel rhan o’n gwaith i goffau canmlwyddiant y Rhyfel Byd Cyntaf, lluniodd ein gwirfoddolwyr fynegeion i nifer o gyfresi o gofnodion o’r cyfnod hwn. Nod y project hwn oedd gwella hygyrchedd y cofnodion hyn, a sicrhau y gellir eu chwilio’n rhwydd gan aelodau’r cyhoedd sy’n ceisio coffau’r rhyfel eu hunain, neu’n chwilio am wybodaeth am effaith y rhyfel ar eu teuluoedd, eu trefi neu ar eu cymdogaeth.
Mae’r adnoddau y mae ein gwirfoddolwyr wedi eu creu ar gael i lawr lwytho o’r dudalen hon.
I gofio canmlwyddiant Brwydr Coedwig Mametz, ymchwiliodd Rosemary Nicholson i’r gwŷr y cofnodwyd eu bod wedi gwasanaethu yn Mametz ar Restr Anrhydedd Corfforaeth Dinas Caerdydd, a gedwir yn Archifau Morgannwg.
Mae’r rhestr anrhydedd yn cofnodi enw, cyfeiriad, oedran a rheng y milwyr hyn, ac yn rhoi man cychwyn i’r ymchwil sy’n ymddangos yn ei llyfryn. Mae gan rai o’r enwau hanes cudd, diddorol, tra bod eraill heb ddatgelu dim.
Dyma’r cyntaf o ddwy ddogfen a luniwyd gan Rosemary.
Dyma’r ail o ddwy ddogfen a luniwyd gan Rosemary Nicholson sy’n ymchwilio i Goedwig Mametz.
Mae’r ddogfen yma yn coffau aelodau o 16eg Bataliwn (Dinas Caerdydd) y Gatrawd Gymreig a gollodd eu bywydau yng Nghoed Mametz.
Cyflwynwyd y papurau ymchwil ar Restr Anrhydedd Corfforaeth Dinas Caerdydd i Archifau Morgannwg gan yr awdur, Rosemary Nicholson, ac maent yn ymddangos ar ein gwefan trwy ei charedigrwydd hi.
I goffau canmlwyddiant y Rhyfel Byd Cyntaf mae Rosemary Nicholson wedi ymchwilio i gefndir y bobol a enwyd ar Restr Anrhydedd Gweithwyr Corfforaeth Caerdydd a laddwyd yn y Rhyfel Byd Cyntaf, ynghyd a’r ffurflenni cais am gynnwys ar y rhestr sy’n amgaeedig a llythyron gan deulu.
Trefnwyd yr ymchwil yn ôl yr adran o’r Gorfforaeth lle bu’r gweithiwr unigol yn gweithio ar adeg ymrestru.
I goffáu canmlwyddiant y Rhyfel Byd Cyntaf, ymchwiliodd Rosemary Nicholson i’r dynion y mae eu henwau’n ymddangos ar Rôl Anrhydedd Cartrefi Bwthyn Aberdâr a chadwyd yn Archifau Morgannwg. Mae cyfanswm o 83 o enwau ar y rhôl, rhai gyda mwy o wybodaeth nag eraill, ac mae’n ymddangos eu bod i gyd wedi mynychu’r Ysgol Ddiwydiannol yn Nhrecynon, Aberdâr.
Mae testun llawn yr ymchwil i’r Rôl Anrhydedd ar gael yma. Er bod Rosemary wedi dod o hyd i gymaint o wybodaeth ag oedd yn bosibl ar y pryd, mae’r ymchwil ymhell o fod yn gyflawn. Os oes unrhyw un yn adnabod hynafiad posib ymhlith yr enwau ar y Rôl Anrhydedd ac yn gallu llenwi unrhyw fanylion coll, cysylltwch ag Archifau Morgannwg gan y byddem wrth ein bodd yn clywed gennych.
Cyflwynwyd y papur ymchwil ar Rôl Anrhydedd Cartrefi Bwthyn Aberdâr i Archifau Morgannwg gan yr awdur, Rosemary Nicholson, ac mae’n ymddangos ar ein gwefan gyda’i chaniatâd caredig.
Ganed Mervyn Crawshay ar 5ed Mai 1881 yn Dimlands, Llanilltud Fawr, yn fab i Tudor Crawshay, Uwch Siryf Morgannwg, ac yn ŵyr i’r meistr haearn William Crawshay o Ferthyr Tudful. Dewisodd Mervyn ddilyn gyrfa yn y fyddin ac ymunodd â Chatrawd Caerwrangon ym 1902. Gwasanaethodd am ddwy flynedd yn rhyfel De Affrica gan symud ym 1908 i 5ed Gwarchodlu’r Marchfilwyr (Tywysoges Charlotte o Gymru). Cafodd ei ddyrchafu’n gapten ym mis Ebrill 1911. Roedd Crawshay yn farchog o fri a chynrychiolodd Loegr mewn twrnameintiau milwrol yn America ym 1913, gan ennill y Cwpan Aur yn y gystadleuaeth ryngwladol.
Roedd Mervyn Crawshay yn aelod o Fyddin Ymdeithiol Prydain, a oedd yn gymharol fach, a anfonwyd i helpu’r Ffrancwyr i amddiffyn Gwlad Belg yn wyneb ymosodiad yr Almaen. Mae cofnodion agoriadol ei ddyddiadur, ar 15 ac 16 Awst, yn sôn am adael Southampton a chyrraedd Le Havre. Mae’r dyddiadur yn gorffen yn sydyn, yng nghanol frawddeg, ar 29 Hydref 1914. Gallwch ddarllen yr holl gofnodion yma.
Lleolwyd Ysgol Uwchradd Dinas Caerdydd, a adnabyddwyd yn hwyrach fel Ysgol Uchwradd i Fechgyn Gerddi Howard, yng Ngerddi Howard, Adamsdown, Caerdydd.
Pan ddechreuodd y Rhyfel Byd Cyntaf, cysylltodd William Dyche, Prifathro Ysgol Uwchradd Dinas Caerdydd, a’i gyn-ddisgyblion yn gofyn iddynt gadw mewn cysylltiad fel y gallai gasglu manylion eu cyfraniad at yr ymgyrch ryfel. Ymatebodd nifer o’r hen fechgyn, gan ysgrifennu at William Dyche trwy gydol y rhyfel. Cadwodd William Dyche y llythyrau yma, ac maent erbyn hyn yn ffurfio rhan o gofnodion yr Ysgol yn Archifau Morgannwg. Maent yn cynnig golwg ar brofiadau rhyfel gwŷr ifainc o Gaerdydd.
Mae ein gwirfoddolwr Rosemary Nicholson wedi ymgymryd ag ymchwil ar yr hen fechgyn a ysgrifennodd at William Dyche, gan olrhain eu gwasanaeth milwrol ac, i’r rhai a goroesodd, eu bywydau wedi’r Rhyfel. Mae Rosemary wedi cyflwyno yn garedig copi o’i ymchwil i’r Archifau, ac wedi rhoi caniatâd i ni ei rannu ar ein gwefan.
Mae’r ddogfen gyntaf yn olrhain yr hen fechgyn a ysgrifennodd at William Dyche yn ystod y cyfnod 1914-1919 ac sydd â llythyrau’n goroesi yn yr Archifau dan y cyfeirnodau EHGSEC/11/6, 7, 53 a 55.
EHGSEC-11 Combined Letters – Word
EHGSEC-11 Combined Letters – PDF
Mae’r ail ddogfen olrhain yr hen fechgyn a chomisiwn a restrwyd yn y Rhestr Arfaethedig o Hen Feistri a Bechgyn yn gwasanaethu gyda’r Lluoedd Arfog yn y Rhyfel Mawr, 1916 (cyf. EHGSEC/11/8).
EHGSEC-11-8 Old Boys – Commissions – Word
EHGSEC-11-8 Old Boys – Commissions – PDF
Ac mae’r trydydd yn olrhain yr hen fechgyn heb gomisiwn o’r un ddogfen.
© Archifau Morgannwg - Gwefan wedi'i gynllunio gan Tȋm y We Cyngor Caerdydd
Polisi CwcisPolisi Preifatrwydd